مقدمه
بیماری ترومبوز وریدهای عمقی (DVT – Deep Vein Thrombosis) یکی از مسائل مهم در سلامت عمومی است که گاه جان‌­افراد را تهدید می‌­کند و گاه می‌­تواند منجر به عوارض مزمنی شود که کیفیت زندگی را کاهش می‌­دهند. شناخت این وضعیت، علل، نشانه‌ها، روش‌های درمان و نقش فیزیوتراپی در مدیریت آن به بیماران کمک می‌­کند تا با آگاهی بیشتر، به پیشگیری، تشخیص زودرس و همکاری مؤثر با تیم درمان بپردازند. در این مقاله آموزشی، قصد داریم تا با زبانی رسمی ولی قابل‌فهم برای عموم، به توضیح کامل این موضوع بپردازیم.

علّت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی مرتبط

چه اتفاقی در بدن می‌افتد؟

ترومبوز وریدهای عمقی به تشکیل لخته خون (ترومبوس) در یکی از رگ‌های وریدی عمیق بدن، معمولاً در ناحیه پاها یا گاهاً بازوها گفته می‌شود. هنگامی که جریان خون در یک ورید کاهش می‌­یابد یا دچار اختلال می‌­شود، یا وقتی که دیواره ورید آسیب می‌­بیند، یا وضعیت‌­های افزایش دهندهٔ انعقاد خون وجود دارد، شرایط برای تشکیل لخته فراهم می‌­گردد. به این سه عامل کلاسیک، اغلب ارجاع داده می‌­شود: کندی جریان خون، آسیب به دیواره عروقی، و افزایش میل به لخته‌شدن (که در اصطلاح «مثلث ویرشو» یا Virchow’s triad نامیده می‌­شود).

به طور خاص، در وریدهای عمقی پا جریان خون از سطح بدن به سمت قلب باز می‌­گردد. وقتی لخته‌ای در مسیر بازگشت خون ایجاد شود، جریان مختل شده و ممکن است لخته بخشی از خون را مسدود کند یا بر اثر جریان به سمت قلب و سپس ریه‌ها حرکت کند که این امر خطرناک است.

عوامل خطر

برخی عوامل زمینه‌­ای شناسایی شده‌اند که احتمال ابتلا به ترومبوز وریدی را افزایش می‌دهند. از جمله:

• بی‌تحرکی طولانی (مثلاً بستری بودن، سفر طولانی با هواپیما یا اتومبیل) که جریان خون پاها را کاهش می‌دهد.

• جراحات یا عمل‌های جراحی، خصوصاً عمل‌های ارتوپدی یا جراحی‌های وسیع که باعث آسیب به وریدها یا کاهش فعالیت می‌شوند.

• چاقی، بالا بودن سن، مصرف برخی داروها (مثلاً هورمون‌درمانی یا قرص‌های ضدبارداری)، بارداری و سندروم‌های درونی که میل به لخته‌شدن را افزوده‌اند.

• سابقهٔ ترومبوز یا اختلالات انعقادی ژنتیکی، بیماری‌های زمینه‌­ای مانند سرطان یا نارسایی قلبی.

مکانیسم دقیق‌تر

زمانی که عللی مانند ‌بی‌تحرکی یا آسیب وریدی وجود دارند، جریان خون در نواحی وریدی کاهش می‌یابد، ورید می‌تواند مقداری از خون را در خود نگه دارد و شرایط برای لخته شدن مساعد می‌شود. سپس، از ترکیب پلاکت‌ها، فاکتورهای انعقادی و فیبرین، لخته تشکیل می‌شود. این لخته ممکن است بزرگ شود و مسیر بازگشت خون را مختل کند. با افزایش فشار داخل ورید، علائمی مانند تورم، درد، و گرمی بروز می‌کنند.

اگر لخته برداشته شود یا قسمت از آن جدا شود، می‌تواند از ورید عمقی وارد جریان خون شده و به سمت ریه‌ها برود و باعث آمبولی ریه (PE – Pulmonary Embolism) شود که می‌­تواند خطرناک و حتی کشنده باشد.

علائم شایع

بسیاری از بیماران ممکن است تنها چند نشانه داشته باشند یا حتی هیچ علامتی نداشته باشند؛ به همین دلیل تشخیص به موقع اهمیت بسیار دارد.
در ادامه مهم‌ترین علایم را مرور می‌­کنیم:

• تورم در یکی از پاها (معمولاً یکی از ساق‌ها یا ران‌ها) که ناگهانی یا تدریجی ایجاد می‌شود.

• درد یا احساس ناراحتی در پا، غالباً شروع در ساق و حفّای آن به هنگام ایستادن یا راه رفتن.

• گرمی، قرمزی یا تغییر رنگ پوست ناحیهٔ مبتلا، ممکن است پوست داغ‌تر، قرمز یا مایل به آبی/بنفش دیده شود.

• احساس سنگینی یا کشیدگی در پا، و افزایش برجستگی رگ‌های سطحی نیز ممکن است دیده شود.

• در مواردی که لخته به سمت ریه منتقل شود (آمبولی ریه) علائمی مانند تنگی‌نفس ناگهانی، درد قفسه سینه، سرفه، شاید خون‌ریزی سرفه‌ای، سرگیجه یا غش وجود دارد که نیاز به فوریت پزشکی دارد.

به‌عنوان متخصص فیزیوتراپی، باید تأکید کنیم که حتی اگر فقط یکی از این علائم وجود داشته باشد، مراجعه به پزشک ضروری است، مخصوصاً اگر فرد در معرض خطر باشد.

روش‌های درمان و نقش فیزیوتراپی

درمان پزشکی

درمان ترومبوز وریدهای عمقی بر چند هدف اساسی مبتنی است: جلوگیری از بزرگ‌تر شدن لخته، جلوگیری از گسیختن آن و حرکت آن به سمت ریه و کاهش احتمال بروز مجدد.
مهم‌ترین گزینه‌ها عبارت‌اند از:

• داروهای ضد انعقاد (Anticoagulants): غالباً مرحلهٔ اول درمان است، مانند هپارین، وارفارین یا داروهای خوراکی نوین (DOACs).

• پوشیدن جوراب‌های فشارنده (فشرده‌سازی) در بسیاری از موارد توصیه می‌­شود جهت کاهش ورم و پیشگیری از عوارض بعدی.

• در موارد خاص، روش‌های تهاجمی‌تر مانند لیز کردن لخته (thrombolysis)، فیلتر IVC یا جراحی مطرح می‌شود اما معمولاً در شرایط خاص استفاده می‌گردد.

نقش فیزیوتراپی

به عنوان فیزیوتراپیست، شما نقش مهمی در کمک به بیماران مبتلا یا در معرض ترومبوز دارید. نکات کلیدی عبارت‌اند از:

• تحرک زودهنگام (early mobilization): شواهد نشان داده‌اند که برخلاف استراحت طولانی، شروع حرکت محدود به‌محض تثبیت ضدانعقاد برای بیماران دارای DVT پایینی توصیه می‌شود.

• ارزیابی و نظارت بر وضعیت بیمار، بررسی علائم تورم، درد، گرمی یا قرمزی، و همکاری با تیم پزشکی در تصمیم‌گیری ها.

• تجویز تمرینات مناسب برای افزایش جریان خون و کاهش احتمال عوارض، نظیر راه رفتن، بالا بردن پاها، تمرینات سادهٔ عضلات ساق و ران.

• آموزش بیمار در مورد تغییر سبک زندگی، اجتناب از عوامل خطر، تشویق به فعالیت منظم، حفظ وزن سالم، ترک سیگار و استفاده مناسب از جوراب‌های فشرده سازی.

• در مواردی که ورم یا علائمی مانند سندرم پس از ترومبوز (post-thrombotic syndrome) ظاهر شده‌اند، فیزیوتراپی می‌­تواند در کاهش علائم و حفظ کیفیت حرکت مؤثر باشد.

نکات مهم فیزیوتراپی

• پیش از شروع هر نوع حرکت یا تمرین، اطمینان حاصل کنید که بیمار تحت درمان ضدانعقاد قرار دارد و وضعیت پایدار است (از نظر حجم لخته، فشار خون، نشانه‌های کمپلیکیشن).

• پرهیز از فشار زیاد یا ورزش شدید در مراحل حاد، تا زمانی که پزشک تأیید کند.

• تمرکز بر افزایش تدریجی تحرک، حفظ حرکت مفاصل و جلوگیری از بی‌تحرکی طولانی.

• استفاده از کمپرس سرد یا گرم (با دستور پزشک) و بالا بردن سطح پاها در استراحت ها به کاهش ورم کمک می‌­کند.

• همکاری بین‌ رشته‌ای با پزشک، متخصص خون، و فیزیوتراپیست برای تدوین برنامهٔ درمانی مناسب بیمار.

تمرینات یا توصیه‌های خانگی ایمن

در ادامه چند توصیه و تمرین مهم که بیماران (با هماهنگی تیم درمانی) می‌­توانند در منزل انجام دهند، ارائه می‌گردد. تأکید می‌شود که قبل از انجام این تمرینات، توسط پزشک یا فیزیوتراپیست تأیید شوند.

1. پیاده‌روی منظم
   سعی کنید حداقل ۱۰-۱۵ دقیقه پیاده‌روی آرام در هر روز (یا چند نوبت) داشته باشید. حرکت منظم به جریان خون در وریدها کمک می‌کند.

2. بالا بردن پاها
   هنگام استراحت، پاهای خود را کمی بالاتر از سطح قلب قرار دهید (مثلاً با گذاشتن یک بالش زیر ساق‌ها) تا بازگشت خون آسان‌تر شود و ورم کاهش یابد.

3. تمرینات سادهٔ عضله ساق و ران

   • نشستن: پاها را صاف روی زمین گذاشته و پنجه‌ها را به سمت خود بکشید و سپس به سمت بیرون ببرید، ۱۰-۱۵ بار تکرار.

   • نشستن یا دراز کشیدن: عضله‌ٔ ساق را منقبض کنید (به سمت بالا کشیدن پاشنه) و ۵ ثانیه نگه دارید، سپس رها کنید؛ ۱۰ بار تکرار.

   • زمان‌­هایی که مجبورید مدت‌مدیدی بنشینید (مثلاً سفر)، هر ۳۰-۶۰ دقیقه بلند شوید، چند قدم راه بروید، یا حرکت کردن ساق‌ها را انجام دهید.

4. پوشیدن جوراب‌های فشرده‌سازی (در صورت توصیه پزشک)
   اگر پزشک یا فیزیوتراپیست توصیه کرده است، از جوراب‌های فشارنده آزاد (مثلاً تا زیر زانو) استفاده کنید تا به کاهش ورم و جلوگیری از تجمع خون کمک شود.

5. حفظ وزن سالم و پرهیز از بی‌تحرکی طولانی
   کاهش وزن اضافی، ترک سیگار، و اجتناب از نشستن یا ایستادن طولانی بدون حرکت، از عوامل مؤثر در پیشگیری و بهبود وضعیت هستند.

6. هیدراتاسیون مناسب و اجتناب از گرمای شدید یا سرمای شدید
   نوشیدن آب کافی و جلوگیری از گرمای شدید که ممکن است جریان خون را مختل کند، توصیه می‌شود.

7. کنترل علائم هشداردهنده و مراجعه به پزشک
   اگر علائم جدیدی مانند درد ناگهانی شدید، ورم ناگهانی، قرمزی محسوس یا تنگی‌نفس پیدا کردید، فوراً به پزشک مراجعه نمایید، زیرا ممکن است نشانه‌ی انتقال لخته به ریه باشد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در مجموع، ترومبوز وریدهای عمقی از آن دسته بیماری‌هایی است که اگر به‌موقع شناسایی و درمان نشود، می‌تواند عواقب جدّی برای سلامت فرد به همراه داشته باشد. با این حال، بخش عمده‌ای از موفقیت درمان و پیشگیری به آگاهی بیمار، همکاری با تیم درمانی شامل پزشک و فیزیوتراپیست، و انجام توصیه‌های سبک زندگی بازمی‌گردد.
فیزیوتراپی به‌عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در کنار درمان دارویی، نقش برجسته‌ای دارد: از تشویق به حرکت و افزایش فعالیت، تا ارائه تمرینات مناسب، آموزش بیماران درباره اجتناب از بی‌تحرکی طولانی و بهبود جریان خون. ضمناً، بیمار باید بداند که پوشیدن جوراب‌های فشرده، بالا بردن پاها، پیاده‌روی منظم و حفظ وزن سالم، بخش‌های مهمی از برنامهٔ جامع درمان هستند.
در پایان، اگر شما یا یکی از نزدیکان‌تان در معرض عوامل خطر قرار دارید یا نشانه‌هایی از DVT دارد، درخواست ارزیابی سریع پزشکی و سپس پیگیری دقیق توصیه‌های درمانی و فیزیوتراپی می‌تواند تفاوت چشم‌گیری ایجاد کند.