مقدمه

سرگیجه (Dizziness) یکی از شکایات شایع در مراکز درمانی است که می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی افراد داشته باشد: احساس ناپایداری، چرخش محیط یا خود، احتمال سقوط، اختلال در انجام فعالیت‌های روزانه و ایجاد اضطراب. درک دقیق‌تر علل، مکانیسم‌های فیزیولوژیکی، عوامل خطر و روش‌های پیشگیری و درمان، برای بیماران و مراقبین اهمیت دارد. این مقاله با هدف افزایش آگاهی بیماران درباره سرگیجه نگاشته شده است و می‌کوشد با زبان ساده، اما مبتنی بر منابع علمی معتبر، توضیح دهد که چرا سرگیجه رخ می‌دهد، چگونه می‌توان آن را پیشگیری کرد، و چه روش‌هایی برای درمان وجود دارد — از داروها و مداخلات پزشکی گرفته تا فیزیوتراپی و توصیه‌های خانگی.

علت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی مرتبط

تعریف و مفهوم کلی

«سرگیجه» اصطلاحی کلی است که اغلب برای توصیف احساساتی چون سبکی سر، گیجی، ناپایداری، یا چرخش محیط به‌کار می‌رود. از نظر بالینی مهم است که تمایز بین انواع احساس سرگیجه مانند ورتیگو (دگردیسی چرخشی)، ناتوانی در حفظ تعادل یا حالت پیش‌غش داده شود، زیرا علل متفاوتی دارند.

ساختار فیزیولوژیکی سیستم گردش تعادل

برای فهم علل سرگیجه، لازم است با اجزای کلیدی سیستم تعادل (vestibular) و چگونگی تأثیر آن بر احساس تعادل و حرکت آشنا شویم. اجزای اصلی عبارت‌اند از:

• دستگاه دهلیزی (vestibular apparatus) در گوش داخلی، شامل سه کانال نیم‌دایره‌ای و همچنین اُتوکُنیاها (otoconia) که حرکت و شتاب سر را حس می‌کنند.

• مسیر عصبی از گوش داخلی به هسته‌های دهلیزی در ساقه مغز، سپس به مخچه و مراکز حسی بینایی و حسی وضعیتی (proprioception) انتقال می‌یابد.

• مراکز پردازش مغزی که اطلاعات از بینایی، حس عمقی (proprioception) و دستگاه دهلیزی را تلفیق کرده تا موقعیت بدن و سر در فضا را تعیین کنند.

• بازخوردهای حرکتی از عضلات و مفاصل که به حفظ تعادل کمک می‌کنند.

مکانیسم بروز سرگیجه

وقتی که یکی از بخش‌های بالا (یا ترکیبی از آن‌ها) مختل شود، مغز ممکن است «تداخل» یا «عدم تطابق» دریافت کند: مثلاً چشم‌ها، گوش داخلی و مفاصل گردن اطلاعات متفاوتی ارسال می‌کنند، و این منجر به احساس سرگیجه یا ناپایداری می‌شود. برای نمونه:

• در حالت بَرِن (BPPV) یا سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم، ذرات اُتوکُنیا از موقعیت طبیعی‌شان خارج شده و در یکی از کانال‌های نیم‌دایره‌ای گیر می‌کنند؛ این امر باعث می‌شود با حرکت ساده سر، تحریک اشتباهی به مغز ارسال شود و فرد احساس چرخش کند.

• در مشکلات مرکزی (مثلاً میگرن دهلیزی، آسیب ساقه مغز، سکته بخش خلفی مغز) سیگنال‌های دستگاه دهلیزی یا مغزی دچار اختلال می‌شوند.

• همچنین، اختلال در حس وضعیتی گردن (cervicogenic dizziness) نیز می‌تواند نقش داشته باشد، به این صورت که اطلاعات ارسال‌شده از مفاصل گردن با اطلاعات بینایی یا دستگاه دهلیزی مغایر شوند.

• سایر علل شامل کاهش جریان خون مغزی، افت فشار خون وضعیتی (orthostatic hypotension)، اختلالات متابولیک (مانند کم‌خونی، اختلالات تیروئید) یا داروها هستند.

بنابراین درک اینکه مشکل ناشی از کدام بخشِ سیستم تعادل است، در انتخاب درمان مؤثر اهمیت دارد.

ریسک فاکتورها و عوامل پیش‌زمینه‌ای

سرگیجه می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما برخی عوامل خطر وجود دارند که احتمال بروز آن را افزایش می‌دهند. از جمله:

• سن بالا: با افزایش سن، عملکرد دستگاه دهلیزی، مفاصل وضعیتی و بینایی کاهش می‌یابد و احتمال سرگیجه بیشتر می‌شود.

• اختلالات گوش داخلی یا سابقه عفونت گوش/لابیرنت: این مسائل ممکن است عملکرد دهلیزی را مختل کنند.

• سابقه سکته، بیماری‌های مغزی، اختلالات عروقی: زیرا ممکن است منطقه دهلیزی یا مسیرهای عصبی آن دچار آسیب شود.

• اختلالات دید یا بینایی، یا اختلالات حس عمقی (مثل مشکلات مفصل یا عضله)

• داروهایی که بر تعادل اثر می‌گذارند (داروهای ضدافسردگی، آرام‌بخش‌ها، داروهای فشار خون بالا)

• افت فشار خون وضعیتی: زمانی که از حالت نشسته یا خوابیده سریع بلند می‌شوید، خون به پاها رفته، مغز کمبود خون پیدا ‌می‌کند.

• سبک زندگی کم‌تحرک، بی‌تحرکی یا ناتوانی در حرکت، که می‌تواند توانایی تعادلی را کاهش دهد.

• سایر بیماری‌های سیستمیک مثل دیابت، کم‌خونی، اختلال تیروئید، اختلالات قلبی که می‌توانند جریان خون یا عملکرد عصبی را تحت‌تأثیر قرار دهند.

• در برخی موارد، عوامل روانی نیز ممکن است نقش داشته باشند؛ به‌خصوص اگر احساس سرگیجه با اضطراب یا اختلالات روانی همراه باشد.

با شناخت این عوامل، می‌توان خطر بروز سرگیجه را کاهش داد یا در مراحل اولیه تشخیص و درمان کرد.

علائم شایع

علائم سرگیجه متفاوت‌اند و بسته به علت ممکن است خفیف یا شدید باشند. در ادامه به علائم شایع اشاره می‌کنیم:

• احساس چرخش یا دوران سر یا محیط (“همه چیز می‌چرخد”) که خصوصاً با حرکت سر یا تغییر وضعیت بدتر می‌شود (ورتیگو).

• احساس عدم ثبات یا لغزش زمین زیر پاها، احساس ناپایداری هنگام راه رفتن یا ایستادن.

• احساس سبکی در سر یا نزدیک به غش شدن. ممکن است با افت فشار خون وضعیتی همراه باشد.

• تهوع یا استفراغ – به ویژه زمانی که سرگیجه همراه با دوران است.

• حرکت سریع یا غیرارادی چشم‌ها (نیستاگموس) در برخی اختلالات دهلیزی یا مرکزی.

• سردرد، زنگ گوش (وزوز)، کاهش شنوایی یا احساس پر بودن گوش – در برخی اختلالات گوش داخلی مانند Meniere's disease.

• تپش قلب، سردرگمی، ضعف، تعریق – اگر علت متابولیک یا عروقی باشد.

• تنگی در دید یا دوبینی – در اختلالات مغزی یا سکته‌های دهلیزی ممکن است دیده شود.

بسته به علت، شدت و طول مدت علائم متفاوت است؛ بعضی حملات چند ثانیه تا دقیقه طول می‌کشند، بعضی دیگر ممکن است ساعت‌ها یا حتی روزها ادامه یابند.

همچنین، در بیماران مسن‌تر، سرگیجه ممکن است با افتادن (fall) همراه شود که خطر بالایی دارد.

روش‌های پیشگیری

پیشگیری از بروز یا تشدید سرگیجه، خصوصاً در افرادی که در معرض خطر هستند، اهمیت دارد. در این بخش توصیه‌هایی برای بیماران ارائه می‌شود:

1. فعالیت بدنی منظم و تمرین تعادلی

   • انجام تمرینات تعادلی، مانند ایستادن روی یک پا، قدم زدن در مسیر مستقیم، چرخش سر هنگام راه رفتن، به تقویت سیستم تعادلی کمک می‌کند.

   • به‌عنوان فیزیوتراپیست، توصیه می‌شود حداقل چند بار در هفته برنامه‌ای ساده برای تعادل داشته باشید.

2. مدیریت وضعیت سر و گردن

   • در تغییر وضعیت (مثلاً از خوابیده به نشسته یا ایستاده) به‌صورت آهسته عمل نمایید تا فشار خون به شکل ناگهانی افت نکند.

   • اجتناب از خم شدن سریع سر به عقب یا انجام حرکات ناگهانی سر در افرادی که مستعد هستند.

3. مناسب نگه‌داشتن جریان خون و سلامت کلی جسمانی

   • کنترل منظم فشار خون، دیابت، کم‌خونی، اختلال تیروئید و چربی خون.

   • تغذیه مناسب، هیدراتاسیون کافی (آب کافی بنوشید)، پرهیز از ضعف شدید یا کاهش ناگهانی وزن.

   • خودداری از مصرف الکل یا داروهای تضعیف‌کننده که می‌توانند تعادل را مختل کنند.

4. حفظ سلامت گوش داخلی و بینایی

   • در صورت عفونت‌های مکرر گوش یا زنگ گوش، سریع‌تر به پزشک مراجعه کنید.

   • معاینات بینایی نیز مهم است؛ اختلال بینایی یا تفاوت در دید ممکن است تعادل را تحت‌تأثیر قرار دهد.

5. پیشگیری از افتادن

   • حذف موانع در مسیر منزل، استفاده از پله با نرده، روشنایی مناسب، کفپوش لغزنده نداشتن.

   • در بیماران مسن‌تر یا با سابقه سرگیجه، نصب دستگیره در حمام و سرویس بهداشتی توصیه می‌شود.

6. معاینه و بررسی داروها

   • اگر دارویی مصرف می‌کنید که ممکن است منجر به سرگیجه شود (مثلاً داروهای فشار خون، آرام‌بخش‌ها)، با پزشک در مورد خطرات صحبت کنید.

با رعایت این توصیه‌ها می‌توان احتمال وقوع سرگیجه یا شدت آن را کاهش داد و از عوارض احتمالی مانند سقوط یا آسیب‌دیدگی جلوگیری کرد.

روش‌های درمانی

درمان سرگیجه بسته به علت آن بسیار متفاوت است. در این بخش، درمان‌های پزشکی، دارویی، جراحی (در موارد خاص) و فیزیوتراپی از دیدگاه کاربردی برای بیماران بررسی می‌شود.

درمان‌های پزشکی و دارویی

• ابتدا تشخیص دقیقِ علت سرگیجه اهمیت دارد؛ این کار معمولاً توسط پزشک (کارشناس گوش و حلق و بینی یا نورولوژیست) انجام می‌شود. روش‌های تشخیصی شامل معاینه بالینی، آزمایشات شنوایی، بررسی دستگاه دهلیزی، تصویربرداری مغزی در صورت نیاز.

• در مواردی که علتِ عروقی (مثلاً سکته در گردش خلفی مغز) یا مغزی است، درمان با توجه به علت (داروهای ضدانعقاد، کنترل فشارخون، درمان میگرن) صورت می‌گیرد.

• اگر علت، افت فشار خون وضعیتی باشد، درمان شامل افزایش مصرف مایعات، نمک، بلندکردن سر تخت، استفاده از جوراب‌های فشاری و گاهی داروهای تنظیم‌کننده فشار.

• در اختلالات گوش داخلی مانند Meniere's disease، ممکن است داروهایی برای کاهش تولید مایع داخل گوش تجویز شوند، یا درمان دارویی ضدتهوع و ضد‌چرخش برای علائم حاد به‌کار رود.

• برای حالت‌هایی مانند Vestibular neuritis، داروهای ضدویروسی یا استروئیدی ممکن است در مرحله حاد تجویز شوند.

• داروهای ضدچرخش (مثل مترونیدازول) یا داروهای ضدتهوع ممکن است برای کاهش علائم استفاده شوند؛ اما درمان پایه باید بر علت متمرکز باشد.

درمان‌های جراحی

جراحی در سرگیجه نسبتاً نادر است و فقط برای وضعیت خاصی از اختلالات دهلیزی یا گوش داخلی مطرح می‌شود. مثال‌ها عبارت‌اند از:

• جراحی برای رفع خونریزی در گوش داخلی یا تومورهای دهلیزی (مثلاً نورومای آکوستیک)

• در بیماری‌های گوش داخلی مزمن که پاسخ به درمان‌های محافظه‌کارانه نمی‌دهند، گزینه‌های جراحی ممکن است مطرح شوند.
  به دلیل پیچیدگی و ریسک‌های احتمالی، بیماران لازم است با تیم متخصص (گوش، نورولوژی، جراحی گوش) مشورت کنند.

فیزیوتراپی و تمرینات خانگی

از آنجا که شما فیزیوتراپیست هستید، این بخش به طور ویژه قابل توجه است. درمان فیزیوتراپی برای سرگیجه غالباً تحت عنوان «توان‌بخشی دهلیزی» (vestibular rehabilitation therapy – VRT) مطرح می‌شود. تحقیقات نشان داده‌اند که این نوع درمان می‌تواند برای بسیاری از بیماران مفید باشد.

مبانی فیزیوتراپی در سرگیجه:

• هدف: کمک به مغز (و سیستم عصبی) برای تطبیق با تغییرات، کاهش وابستگی به ورودی دهلیزی آسیب‌دیده، و تقویت استفاده از دیگر حواس (بینایی، حس عمقی) برای حفظ تعادل.

• روش‌ها شامل: تمرینات تثبیت نگاه (gaze stabilization)، تمرینات تعادلی، راه رفتن با چرخش سر، تمرینات حساسیت به حرکت، تمرینات ترکیبی چشم/سر/بدن.

• در مطالعات اخیر “توان‌بخشی دهلیزی هدایت‌شده توسط فیزیوتراپیست” نشان داده شده که می‌تواند به بهبود فعالیت‌های روزانه بیمار منجر شود.

نمونه تمرینات خانگی مطمئن (البته لازم است قبل از شروع با فیزیوتراپیست یا پزشک تأیید شوند):

• تمرین تثبیت نگاه: ایستادن یا نشستن در وضعیت راحت، نگاه به یک نقطه ثابت در ارتفاع چشم، سپس سر را آرام از سمت چپ به راست (و برعکس) حرکت دهید در حالی که نگاه به نقطه ثابت حفظ می‌شود. هر بار ۳۰ تا ۶۰ ثانیه ادامه دهید و ۳–۵ مرتبه در روز انجام دهید.

• راه رفتن همراه با چرخش سر: در یک راهروی بلند با دیوارهای جانبی، راه بروید و همزمان سر را به چپ و راست آرام بچرخانید، قدم راست با دوربینی به راست، قدم چپ به چپ. این تمرین را ابتدا ۳۰ ثانیه و سپس ۱ دقیقه ادامه دهید، ۲ تا ۳ مرتبه در روز.

• تمرین ایستادن روی یک پا (در صورت توان): با نگاه به جلو، سر را آرام بچرخانید و سعی کنید تعادل را حفظ کنید. این تمرین باید در نزدیکی دیوار یا تکیه‌گاه انجام شود تا اگر تعادل مختل شد، بتوانید تکیه کنید.

• تمریناتی برای بهبود حس عمقی گردن و تعادل: برای مثال، به آرامی سر، گردن و چشم‌ها را همزمان حرکت دهید، یا در حالت ایستاده چشم‌ها را بسته و بدن را ثابت نگه دارید و سپس سر را بچرخانید (با احتیاط زیاد).

• تمرینات مخصوص Benign paroxysmal positional vertigo (BPPV): مانند تمرینات Brandt‑Daroff exercises که فرد در حالت نشسته به پهلو می‌خوابد و سپس سر را به سمت دیگر می‌چرخاند، تا احساس چرخش به تدریج کاهش یابد.

نکات امنیتی و توصیه‌های ویژه:

• هرگاه سرگیجه بسیار شدید، همراه با ضعف شدید، کاهش هوشیاری، دوبینی، سختی در صحبت، تپش قلب زیاد یا سقوط ناگهانی بود، فوراً به پزشک مراجعه شود.

• تمرینات را در محیط ایمن انجام دهید (مثلاً کنار دیوار یا با فردی همراه)، تا در صورت بروز سرگیجه شدید نتوانید بیفتید.

• اگر در حال مصرف دارو هستید یا بیماری زمینه‌ای دارید، قبل از شروع تمرینات توان‌بخشی با فیزیوتراپیست یا پزشک مشورت نمایید.

• پیشرفت تمرینات باید تدریجی باشد؛ اگر افزایش میزان تمرین موجب تشدید سرگیجه شد، مقداری کاهش دهید یا با متخصص مشورت کنید.

جمع بندی و نتیجه‌گیری

سرگیجه شکایتی رایج اما پیچیده است که می‌تواند از اختلالات گوش داخلی، حس وضعیتی گردن، اختلالات عروقی یا مغزی، یا ترکیبی از عوامل نشأت بگیرد. تشخیص دقیق علت و انتخاب درمان مناسب، برای کاهش علائم و پیشگیری از عوارض (مثل سقوط) لازم است. فیزیوتراپی با استفاده از توان‌بخشی دهلیزی، تمرینات تعادلی و تثبیت نگاه، به‌ویژه برای موارد مزمن سرگیجه مؤثر شناخته شده است.

به‌عنوان بیمار یا مراقب بیمار، مهم است که:

• به علائمی که همراه سرگیجه هست (مثلاً ضعف، دوبینی، کم‎شنوایی، تپش قلب) توجه کنید و در صورت وجود علائم خطر، سریعاً اقدام نمایید.

• فعالیت بدنی منظم، تمرینات تعادل و حفظ سلامت عمومی را جدی بگیرید.

• از محیط امن برای انجام تمرینات و تغییر وضعیت‌ها استفاده نمایید.

• با تیم درمان همکاری داشته باشید (پزشک، فیزیوتراپیست) تا برنامه‌ای مناسب و فردی برای شما تدوین شود.

با رعایت این موارد، اغلب بیماران می‌توانند کیفیت زندگی‌شان را بهبود دهند، تعداد و شدت حملات سرگیجه را کاهش دهند و از عوارض جدی‌تر جلوگیری نمایند.