مقدمه

پارگی یکی از ساختارهای مهم مفصل زانو یعنی منیسک‌ها، آسیب شایعی است که می‌تواند درد، ناپایداری و کاهش عملکرد زانو را به دنبال داشته باشد. با توجه به افزایش فعالیت‌های ورزشی، زندگی نشسته و فشارهای فیزیکی بیشتر بر زانوها، شناخت این آسیب و راهکارهای درمانی ـ‌به‌خصوص نقش فیزیوتراپی‌ـ اهمیت فراوان دارد. این مقاله برای بیماران تهیه شده تا به زبان ساده اما علمی توضیح دهد که منیسک چیست، چرا پاره می‌شود، چه کسانی بیشتر در معرض آن هستند، علائم آن چه هستند، چگونه می‌توان پیشگیری کرد، و در صورت وقوع چه درمان‌هایی موجود است و فیزیوتراپی در کجا قرار می‌گیرد.

علت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی

آناتومی و عملکرد منیسک‌ها

منیسک‌ها ساختارهایی از جنس فیبروکارتیلاژ (غضروف فیبرو) هستند که درون مفصل زانو، میان استخوان ران (فمور) و استخوان ساق (تیبیا) جای گرفته‌اند. به طور کلی دو منیسک در هر زانو وجود دارد: منیسک داخلی (مدیال) و منیسک خارجی (لاترال). این ساختارها وظایفی از جمله توزیع فشارهای وارده بر مفصل، جذب ضربه، افزایش تطابق سطوح استخوانی، ثبات مفصل و کمک به حس عمقی (پروپریوسپشن) را بر عهده دارند.
برای مثال، منیسک داخلی به دلیل اتصال محکم‌تر به کپسول مفصلی و رباط جانبی داخلی، تغییر مکان کمتری دارد و به همین دلیل آسیب آن شایع‌تر است.
علاوه بر این، خون‌رسانی به منیسک‌ها محدود است. منطقهٔ محیطی یا «قرمز» در منیسک‌ها کمی عروقی است، اما بخش‌های میانی بیشتر بی‌عروق هستند، که روند ترمیم را محدود می‌کند.

مکانیسم پارگی

پارگی منیسک زمانی رخ می‌دهد که یکی از نیروهای زیر به منیسک وارد شود و ساختار آن را از حالت طبیعی خارج سازد:

• چرخش ناگهانی فمور به نسبت تی‌بی­a یا بالعکس، به ویژه وقتی زانو نیمه‌خم است. مثلاً بازیکن در ورزش کار زود می‌چرخد و زانو به‌طور همزمان کمی خم است و وزن بدن بر آن وارد است. این وضعیت می‌تواند منیسک را دچار پارگی کند.

• فشار زیاد محوری (وزن بدن) همراه با چرخش یا خم شدن مکرر زانو، مثلاً در حالت‌ اسکات یا پریدن و فرود.

• آسیب تدریجی به‌سبب ساییدگی، کاهش کیفیت غضروف منیسک، کاهش خون‌رسانی و تغییرات ساختاری که منجر به پارگی «دژنراتیو» می‌شود، به‌ویژه در میانسال‌ها یا سالخوردگان.

• در همراهی با سایر آسیب‌های زانو، مثل پارگی رباط صلیبی قدامی (ACL)، احتمال پارگی منیسک افزایش می‌یابد؛ چون ثبات زانو کاهش پیدا کرده و منیسک تحت فشار اضافی قرار می‌گیرد.

تأثیرات بیومکانیکی

وقتی منیسک پاره می‌شود یا بخش آن برداشته می‌شود، عملکرد آن در توزیع فشار و جذب نیرو کاهش می‌یابد. این امر باعث افزایش فشار تماس بین استخوان فمور و تی‌بی­a، کاهش تطابق سطح مفصلی، افزایش تنش روی غضروف مفصلی شده و در بلندمدت می‌تواند باعث استئوآرتریت زانو شود.
به همین دلیل، حفظ بافت منیسک تا حد امکان یا برگرداندن عملکرد آن با روش‌های درمانی و بازتوانی اهمیت دارد.

ریسک فاکتورها و عوامل پیش‌زمینه‌ای

شناخت عوامل خطر کمک می‌کند پیشگیری بهتر شود. برخی از مهم‌ترین عوامل عبارت‌اند از:

• فعالیت ورزشی یا حرکتی با چرخش و خم زیاد زانو: ورزش‌هایی که شامل جهش، تغییر جهت سریع، پریدن یا فرود هستند (مثلاً فوتبال، بسکتبال، تنیس) احتمال پارگی منیسک را افزایش می‌دهند.

• سن میانسال یا بالا رفتن سن: پارگی دژنراتیو منیسک بیشتر در افراد میانسال یا سالمند دیده می‌شود، چون کیفیت منیسک کاهش یافته و احتمال ساییدگی بیشتر است.

• افزایش وزن بدن (BMI بالا): وزن بالا فشار بیشتری بر مفصل زانو وارد می‌کند و منیسک را بیشتر مستعد آسیب می‌سازد.

• شغلی یا فعالیتی که مستلزم زانو زدن زیاد، خم شدن مکرر زانو یا کار در وضعیت‌های نامناسب است: مثلاً کارهای ساختمانی، زمینی، یا نشستن طولانی.

• وجود سایر آسیب‌های زانو: مثلاً پارگی رباط‌ها، کاهش ثبات مفصل، اختلالات اندام‌های دیگر زانو، یا آسیب‌های قبلی که مقاومت منیسک را کم می‌کنند.

• ساختار آناتومیک یا بیومکانیک نامطلوب: مثلا منیسک داخلی به دلیل اتصال بیشتر به جانبی کمتر حرکت می‌کند و ممکن است بیشتر مستعد پارگی باشد.

در نتیجه، بیماران با یکی یا بیشتر از این فاکتورها، باید بیشتر مراقب سلامت زانوی خود باشند.

علائم شایع

پارگی منیسک می‌تواند با طیف وسیعی از علائم ظاهر شود که شدت و نوع آن بستگی به نوع (حاد یا دژنراتیو)، موضع و اندازه پارگی دارد. برخی از علائم شایع عبارت‌اند از:

• درد در خط مفصلی زانو: معمولاً در داخل یا خارج زانو و در محل تماس منیسک با استخوان مشخص می‌شود.

• تورم یا احساس پُری در مفصل زانو: در برخی موارد این تورم ممکن است با تأخیر ظاهر شود.

• احساس “گیر کردن” یا “قفل شدن” زانو: وقتی قطعه‌ای از منیسک پاره شده بین سطوح مفصلی گیر کند، بیمار ممکن است نتواند زانو را کاملاً صاف یا خم کند.

• صدا دادن یا کلیک در هنگام حرکت زانو: ایجاد حس ساییدگی یا گیرکردن داخل مفصل.

• احساس ناپایداری یا “خالی کردن” زانو: ممکن است بیمار حس کند زانو توان نگه‌داشتن وزن ندارد.

• محدودیت در دامنه حرکتی: خم کردن یا صاف کردن کامل زانو ممکن است دشوار شود.

• در پارگی‌های دژنراتیو ممکن است درد با فعالیت‌های روزمره بیشتر شود، مثل نشستن طولانی، بالا رفتن از پله یا برخاستن از صندلی.

باید توجه داشت که وجود هر کدام از این علائم لزوماً به معنی پارگی شدید نیست و تشخیص دقیق به معاینه بالینی، گاهی تصویربرداری مانند MRI و ارزیابی توسط فیزیوتراپ و ارتوپد نیاز دارد.

روش‌های پیشگیری

پیشگیری از پارگی منیسک به معنای کاهش عوامل خطر و تقویت وضعیت زانوها است. در ادامه توصیه‌هایی که برای عموم بیماران قابل اجراست، ارائه می‌شود:

1. تقویت عضلات اطراف زانو
   تقویت عضله چهارسر ران (کواتریسپس)، همسترینگ، عضلات گلوتئال و عضلات ساق می‌تواند فشارهای وارد بر مفصل زانو را کاهش دهد و ثبات را افزایش دهد.
   برای مثال انجام تمرینات منظم مانند اسکات سبک، لانچ، بالا بردن پاشنه، کم کردن خم زانو و استپ آپ می‌تواند کمک کند.

2. بهبود کنترل حرکتی و پروپریوسپشن
   آموزش نحوه صحیح راه رفتن، ایستادن، فرود مناسب از پریدن، چرخش‌های کنترل‌شده زانو و تمرینات تعادلی (مثل ایستادن روی یک پا یا استفاده از تخته تعادل) می‌تواند احتمال آسیب را کاهش دهد.

3. به‌ کارگیری تکنیک‌های مناسب در فعالیت‌های ورزشی
   در ورزش‌هایی که شامل تغییر جهت، پریدن یا چرخش زانو هستند، توجه به تکنیک درست بسیار مهم است. فرود از پرش باید با زانو کمی خم، اندام فوقانی در وضعیت مناسب و بدنی کنترل‌شده انجام شود.
   همچنین گرم‌ کردن مناسب قبل از فعالیت شدید مهم است.

4. کاهش وزن در صورت لزوم
   اگر وزن بدن بالا باشد، کاهش آن می‌تواند به کاهش بار وارده بر زانو کمک کند و احتمال آسیب را کم کند.

5. اجتناب از خم شدن یا زانو زدن طولانی با بار زیاد
   در مشاغلی که نیاز به زانو زدن زیاد است، استفاده از زانو بند محافظ، ایستگاه کاری مناسب، فواصل استراحت منظم و کاهش بار می‌تواند مؤثر باشد.

6. استفاده از کفش مناسب و سطح مناسب برای فعالیت
   سطح ناهموار، کفش نامناسب یا فاقد پشتیبانی می‌تواند خطر را افزایش دهد؛ لذا استفاده از کفش با زیره مناسب و فعالیت در سطح مناسب توصیه می‌شود.

7. آگاهی و پیگیری دردهای زانو
   اگر درد ناگهانی یا مداوم در زانو احساس شود، بلافاصله فعالیت شدید را متوقف کرده و به فیزیوتراپ یا پزشک مراجعه شود؛ این اقدام می‌تواند از پیشرفت آسیب و بروز پارگی جدی‌تر جلوگیری کند.

با پیاده‌سازی این اصول ساده، بیماران می‌توانند نقش فعالی در کاهش ریسک آسیب منیسک زانو داشته باشند.

روش‌های درمانی

درمان پارگی منیسک زانو بسته به نوع پارگی (حاد یا دژنراتیو)، سن بیمار، سطح فعالیت، همراهی آسیب‌های دیگر و شرایط کلی بیمار، متفاوت است. در ادامه گزینه‌های درمانی را به تفکیک معرفی می‌کنیم، سپس نقش فیزیوتراپی و توصیه‌های خانگی را شرح می‌دهیم.

درمان‌های پزشکی / دارویی

• داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی (NSAIDs): برای کنترل درد و التهاب مفصل زانو استفاده می‌شوند.

• استراحت و اجتناب از فعالیت‌هایی که باعث درد یا گیرکردن زانو می‌شوند.

• کمک‌های حمایتی: مانند استفاده از عصا یا زانو بند برای کاهش بار روی زانو در مراحل اولیه.
  این اقدامات معمولا به عنوان درمان اولیه در پارگی‌های خفیف یا همراه با درمان‌های دیگر به کار می‌روند.

درمان جراحی

در برخی موارد، جراحی لازم است؛ به ویژه در پارگی‌های بزرگ، پارگی‌هایی که باعث گیرکردن یا قفل شدن مفصل می‌شوند، یا همراه با آسیب‌های شدید زانو مثل پارگی رباط‌ها. گزینه‌های جراحی عبارت‌اند از:

• برداشتن قسمتی از منیسک (Partial Meniscectomy): به‌منظور حذف قسمت پاره شده که ممکن است گیر کند. مطالعات نشان داده‌اند که این روش در بلندمدت در بعضی بیماران ممکن است به تخریب بیشتر مفصل زانو منجر شود.

• ترمیم منیسک (Meniscus Repair): سعی می‌کند با حفظ حداکثری منیسک، عملکرد آن را بازگرداند. برای پارگی‌هایی که شرایط ترمیم دارند (مثلاً در بخش با خون‌رسانی خوب) مناسب‌تر است.

• درمان ریشه منیسک یا پیوند منیسک: در موارد خیلی جدی ممکن است منیسک پیوند شود یا روش‌های بازساختی به کار رود، ولی این موارد کمتر شایع‌اند.
  مطالعات نشان داده‌اند که در موارد پارگی دژنراتیو منیسک، روش جراحی لزوماً بهتر از درمان محافظه‌کارانه نیست. مثلاً بررسی‌های اخیر نشان می‌دهند که «در بیماران میانسال با پارگی منیسک دژنراتیو، جراحی آرتروسکوپی نسبت به تمرین درمانی بهبود بلندمدت قابل‌توجهی ندارد».

نقش فیزیوتراپی

در بسیاری از بیماران، فیزیوتراپی یکی از درمان‌های اصلی و بسیار مؤثر است؛ به ویژه در مواردی که جراحی فوراً لازم نیست یا پس از جراحی جهت بازتوانی استفاده می‌شود. مطالعات اخیر نشان داده‌اند:

• در پارگی‌های دژنراتیو، «مداخلات فیزیوتراپی مبتنی بر برنامه‌های تمرینی» در کوتاه‌مدت در کاهش درد و افزایش قدرت عضله اکستانسور زانو مؤثرتر از جراحی بوده‌اند.

• برنامه‌های بازتوانی پس از ترمیم منیسک باید فاز‌بندی شده باشند، به طوری که ابتدا کاهش التهاب، بازیابی دامنه حرکتی، سپس تقویت عضلات و سپس بازگشت به فعالیت‌های ورزشی انجام شود.

• یک مرور سیستماتیک نشان داده است که تمرین درمانی ـ بدون جراحی ـ می‌تواند در بسیاری از بیماران مؤثر باشد و جراحی فوری الزامی نیست.

اصول کلی فیزیوتراپی

در درمان فیزیوتراپی، فیزیوتراپیست برنامه‌ای متناسب با وضعیت بیمار (نوع پارگی، سطح فعالیت، همراهی آسیب‌ها و هدف بیمار) طراحی می‌کند. اصول معمول عبارت‌اند از:

• کاهش درد و التهاب و محافظت مفصل در فاز حاد

• بازیابی کامل یا نزدیک به کامل دامنه حرکتی زانو

• تقویت عضلات اطراف زانو: چهارسر، همسترینگ، عضلات گلوتئال و ساق

• تمرینات تعادلی و پروپریوسپشن

• بازگشت تدریجی به فعالیت‌های روزمره و ورزشی

• آموزش بیمار برای جلوگیری از فعالیت‌های مضر، کنترل بار روی زانو و حفظ وضعیت مناسب

نمونه تمرینات خانگی ایمن

در ادامه چند تمرین ساده و ایمن که می‌تواند در خانه انجام شود، ارائه می‌شود (قبل از شروع هر برنامۀ تمرینی، با فیزیوتراپیست یا پزشک خود مشورت کنید):

1. کشش همسترینگ در وضعیت نشسته یا درازکش: پاها را صاف کنید، با دست یا بند کششی، مچ را به سمت خود بکشید تا کشش در پشت ران حس شود؛ حدود ۲۰-۳۰ ثانیه نگه‌دارید، ۲-۳ تکرار.

2. عضله چهارسر ران – بالا بردن پا در حال صاف: به پشت دراز بکشید، زانوی پا را تقریباً صاف نگه دارید (کمی خم)، عضله چهارسر را سفت کنید و پا را حدود ۱۵ سانتی‌متر بالا بیاورید، ۵ ثانیه نگه‌دارید، ۱۰-۱۵ بار تکرار، ۲-۳ ست.

3. پل گلوتئال (Glute Bridge): به پشت دراز بکشید، زانوها خم، پاشنه‌ها روی زمین، باسن را بالا ببرید تا خط باسن تا زانو موازی یا کمی بالاتر شود، ۳-۵ ثانیه نگه‌دارید، سپس پایین بیایید، ۱۰-۱۵ تکرار، ۲-۳ ست.

4. ایستادن روی یک پا (Balance): کنار صندلی یا دیوار بایستید، برای ۲۰-۳۰ ثانیه روی یک پا بایستید، سپس پای دیگر، ۲-۳ بار تکرار، اگر راحت شد با چشم بسته یا روی سطح نرم‌تر انجام دهید.

5. اسکات نیمه (Half-Squat): با پشتیبانی (مثلاً صندلی پشت شما باشد)، پاها کمی باز، زانوها به‌خوبی نمی­‌روند جلوی انگشتان پا، تا حد خم شدن زانو حدود ۳۰-۴۵ درجه، سپس بالا می‌آیید، ۱۰ تکرار، ۲ ست.

6. دوچرخه ثابت یا قدم‌زدن روی تردمیل با شیب بسیار ملایم: وقتی درد به وضعیت کنترل‌شده کاهش یافته است، می‌تواند به بهبود دامنه حرکتی و تقویت عضلات کمک کند.

در فازهای بعدی و تحت نظر فیزیوتراپیست، تمرینات پیشرفته‌تری مانند اسکات کامل، لانچ، حرکات چرخشی زانو، پرش و ورزش‌های خاص برگشت به فعالیت ورزشی ممکن است اضافه شود.

نکات ایمنی برای تمرین خانگی

• درد بیش از حد یا افزایش ناگهانی تورم بعد از تمرین نشانه توقف تمرین یا بازبینی برنامه است.

• از تکیه‌گاه مناسب استفاده کنید (مثلاً صندلی، نرده) تا در صورت احساس ناپایداری بتوانید محافظت شوید.

• زمان‌هایی استراحت کافی در برنامه بگذارید و از انجام فعالیت شدید زانو تا زمانی که فیزیوتراپیست تأیید نکرده، خودداری نمایید.

• در صورت همراهی علائم قفل شدن یا احساس «گیر» کردن زانو، سریعاً به فیزیوتراپیست مراجعه نمایید.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

پارگی منیسک‌های زانو یکی از آسیب‌های مهم مفصل زانو است که می‌تواند موجب درد، محدودیت حرکتی، ناپایداری و در بلندمدت افزایش خطر آرتروز زانو شود. شناخت علل، مکانیسم آسیب، عوامل خطر، علائم و روش‌های پیشگیری به بیماران کمک می‌کند نقش فعالی در محافظت از زانوهای خود داشته باشند. درمان این آسیب می‌تواند شامل مراقبت‌های پزشکی، دارویی، حمایتی، جراحی یا از همه مهم‌تر، فیزیوتراپی باشد. شواهد علمی نشان می‌دهند که در بسیاری از موارد، مداخلات فیزیوتراپی و برنامه‌های تمرینی محافظه‌کارانه می‌توانند به نتایج بسیار خوبی منتهی شوند و در برخی موارد جراحی الزامی نیست.
به‌عنوان فیزیوتراپ، توصیه می‌شود که بیماران با همکاری با تیم درمان ـ شامل فیزیوتراپ، ارتوپد و سایر اعضای تیم سلامت ـ برنامه‌ای شخصی‌سازی‌شده داشته باشند، صبور باشند و مراحل بازتوانی را با دقت انجام دهند. مهم است که بیمار بداند بازگشت کامل به فعالیت‌های عادی یا ورزشی ممکن است زمان‌بر باشد و پیگیری منظم، رعایت توصیه‌های تمرینی و تغییر سبک زندگی (مانند کاهش وزن، بهبود تکنیک حرکتی) بخش جدایی‌ناپذیر روند بهبودی است.
در نهایت، توجه به سلامت زانوها و پیشگیری از آسیب، همیشه مقدم بر درمان است.