مقدمه

دردهای ستون فقرات، به‌ویژه ناحیه‌ی کمری، از شایع‌ترین علل مراجعه بیماران به فیزیوتراپی هستند. در عصر حاضر که کم‌تحرکی، نشستن طولانی‌مدت و کار با وسایل دیجیتال بخش جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره شده است، بروز مشکلاتی چون دیسک کمر، اسپاسم عضلات پشتی، دردهای سیاتیکی و کاهش دامنه حرکتی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است.

در حوزه‌ی فیزیوتراپی، دو رویکرد تمرینی مهم و شناخته‌شده برای درمان اختلالات کمری عبارت‌اند از روش مکنزی (McKenzie Method) و تمرینات ویلیامز (Williams Flexion Exercises). هر دو روش هدفی مشترک دارند: کاهش درد، بهبود عملکرد حرکتی و پیشگیری از بازگشت علائم؛ اما تفاوت‌های اساسی در فلسفه‌ی درمان، مکانیسم اثر و نوع تمرینات دارند.

این مقاله با هدف آشنایی بیماران و عموم مردم با اصول علمی هر دو روش، مکانیسم‌های فیزیولوژیکی، علائم مرتبط و تمرینات ایمن خانگی تهیه شده است.

علت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی دردهای کمری

۱. نقش ساختارهای ستون فقرات

ستون فقرات از ۳۳ مهره تشکیل شده که بخش کمری (۵ مهره‌ی پایین‌تر) بیشترین فشار را در فعالیت‌های روزمره تحمل می‌کند. بین هر دو مهره، دیسک بین‌مهره‌ای به‌عنوان یک جذب‌کننده‌ی ضربه (Shock Absorber) قرار دارد.

دیسک از دو بخش تشکیل شده است:

• نوکلئوس پولپوزوس (Nucleus Pulposus): بخش ژلاتینی مرکزی

• آنولوس فیبروزوس (Annulus Fibrosus): حلقه‌های فیبری محیطی که هسته را در جای خود نگه می‌دارند.

در اثر حرکات مکرر، وضعیت‌های نامناسب نشستن، یا ضعف عضلات نگهدارنده، این ساختارها دچار تغییر مکان مکانیکی (Mechanical Derangement) می‌شوند که می‌تواند باعث فشار بر ریشه‌های عصبی و درد انتشاری به پا (رادیکولوپاتی) گردد.

۲. مکانیزم درد در اختلالات مکانیکی

درد کمری در اغلب موارد منشأ مکانیکی دارد؛ یعنی ناشی از نحوه‌ی حرکت یا وضعیت بدن است نه از بیماری التهابی یا عفونی.
وقتی فرد برای مدت طولانی در حالت خمیده می‌نشیند (Flexion Posture)، فشار در قسمت جلویی دیسک افزایش یافته و هسته‌ی دیسک به سمت عقب رانده می‌شود. این پدیده در طول زمان می‌تواند به برجستگی یا فتق دیسک بینجامد.

برعکس، حرکات اکستنشن (باز شدن کمر به سمت عقب) می‌توانند باعث بازگشت هسته‌ی دیسک به موقعیت مرکزی شوند. بر همین اساس، روش مکنزی بر استفاده از حرکات اکستنشن کنترل‌شده برای درمان بسیاری از موارد درد کمری تأکید دارد.

علائم شایع در بیماران مبتلا به اختلالات کمری

بسته به نوع و شدت آسیب، علائم می‌تواند متنوع باشد. بااین‌حال، در اغلب موارد بیماران نشانه‌های زیر را تجربه می‌کنند:

1. درد موضعی در ناحیه‌ی کمر یا لگن

2. درد انتشاری به باسن، ران یا ساق پا (در صورت درگیری عصب سیاتیک)

3. احساس گزگز یا بی‌حسی در اندام تحتانی

4. کاهش دامنه حرکتی کمر

5. افزایش درد هنگام نشستن طولانی یا خم شدن به جلو

6. بهبود نسبی درد هنگام ایستادن یا دراز کشیدن روی شکم

در روش مکنزی، فیزیوتراپیست از همین الگوی درد برای طبقه‌بندی سندرم‌ها استفاده می‌کند تا درمان هدفمندتری ارائه دهد.

روش مکنزی (McKenzie Method)

۱. معرفی و فلسفه‌ی درمان

روش مکنزی، که با نام MDT: Mechanical Diagnosis and Therapy نیز شناخته می‌شود، توسط رابین مکنزی (Robin McKenzie) فیزیوتراپیست نیوزیلندی در دهه‌ی ۱۹۵۰ معرفی شد. فلسفه‌ی اصلی این روش بر پایه‌ی خوددرمانی بیمار از طریق حرکات خاص و ارزیابی دقیق مکانیکی ستون فقرات استوار است.

هدف این رویکرد، یافتن جهت حرکتی درمانی (Directional Preference) است؛ یعنی حرکتی که باعث کاهش تدریجی درد و تمرکز درد (Centralization) از اندام‌ها به سمت ستون فقرات شود.

۲. مراحل تشخیص در روش مکنزی

ارزیابی مکنزی شامل چند مرحله‌ی کلیدی است:

• شرح حال دقیق: بررسی وضعیت‌های تشدیدکننده یا کاهش‌دهنده‌ی درد

• ارزیابی وضعیت بدن (Posture Assessment): مشاهده‌ی نحوه‌ی نشستن، ایستادن و راه‌رفتن

• تست‌های تکرارشونده (Repeated Movement Testing): بررسی واکنش بدن به خم شدن، باز شدن و حرکات جانبی

• تعیین سندرم اصلی:

  • سندرم دررفتگی مکانیکی (Derangement)

  • سندرم اختلال عملکرد (Dysfunction)

  • سندرم وضعیتی (Postural)

هرکدام از این سندرم‌ها نوع خاصی از درمان و تمرین را می‌طلبند.

۳. درمان در روش مکنزی

درمان شامل سه بخش است:

الف. تمرکز بر آموزش بیمار

بیمار می‌آموزد چگونه با انجام صحیح وضعیت‌ها و تمرینات از تشدید درد جلوگیری کند. مثلاً نشستن با پشتی گود (Lumbar Roll) در گودی کمر یکی از اصول کلیدی است.

ب. حرکات اصلاحی

تمرینات بر اساس جهت درمانی تعیین‌شده تجویز می‌شوند. به‌طور معمول، در موارد فتق دیسک، حرکات اکستنشن در حالت خوابیده (Prone Press-ups) به‌کار می‌رود.

ج. پیشگیری از عود

پس از کاهش علائم، بیمار آموزش می‌بیند چگونه در فعالیت‌های روزمره (بلند کردن اشیاء، نشستن، خوابیدن) از وضعیت‌های مضر پرهیز کند.

۴. شواهد علمی

مطالعات متعددی در PubMed و منابع فیزیوتراپی بین‌المللی تأیید کرده‌اند که روش مکنزی در کاهش درد کمری حاد و تحت‌حاد مؤثر است و می‌تواند میزان نیاز به جراحی یا دارو را کاهش دهد، به‌ویژه در بیمارانی که پاسخ مثبت به حرکات اکستنشن نشان می‌دهند.

تمرینات ویلیامز (Williams Flexion Exercises)

۱. معرفی و فلسفه‌ی درمان

تمرینات ویلیامز در دهه‌ی ۱۹۳۰ توسط Dr. Paul C. Williams طراحی شدند. فلسفه‌ی این روش برخلاف مکنزی بر افزایش فلکشن (خم شدن به جلو) و کاهش قوس کمری (Lordosis) استوار است.

هدف تمرینات ویلیامز کاهش فشار روی مفاصل خلفی مهره‌ها و دیسک‌های کمری از طریق تقویت عضلات شکمی و کشش عضلات پشت است.

۲. اصول اصلی تمرینات ویلیامز

• تقویت عضلات شکم و سرینی

• کشش عضلات پس‌سری، همسترینگ و فلکسورهای ران

• کاهش قوس کمر برای توزیع بهتر نیروها در ستون فقرات

این روش به‌ویژه برای افرادی که دچار آرتروز مفاصل فاست (Facet Joint Arthropathy) یا تنگی کانال نخاعی هستند، مفید است.

۳. نمونه تمرینات پایه

1. Pelvic Tilt (چرخش لگن): دراز کشیدن به پشت، جمع کردن شکم و چرخاندن لگن به‌سمت داخل

2. Single Knee to Chest: کشیدن زانو به سمت قفسه سینه

3. Double Knee to Chest: کشیدن هر دو زانو به سمت قفسه سینه

4. Partial Sit-Up: بالا آوردن نیم‌تنه تا حدی که تیغه‌های کتف از زمین جدا شوند

5. Hamstring Stretch: کشش عضلات پشت ران در حالت نشسته یا خوابیده

مقایسه‌ی روش مکنزی و تمرینات ویلیامز

نقش فیزیوتراپی در درمان و آموزش بیمار

فیزیوتراپیست در این رویکردها وظیفه دارد:

1. ارزیابی دقیق نوع درد و سندرم مکانیکی

2. انتخاب روش مناسب (مکنزی یا ویلیامز)

3. آموزش وضعیت صحیح نشستن، ایستادن و خوابیدن

4. تجویز تمرینات خانگی و نظارت بر پیشرفت بیمار

5. استفاده از مدالیته‌های کمکی مانند گرما، TENS یا اولتراسوند در مراحل حاد

فیزیوتراپیست همچنین باید آموزش دهد که درد موقتی پس از شروع تمرین لزوماً نشانه‌ی آسیب نیست، بلکه در برخی موارد بخشی از روند بازگشت بافت‌ها به حالت طبیعی است.

تمرینات و توصیه‌های خانگی ایمن

⚠️ توجه: این تمرینات باید پس از ارزیابی توسط فیزیوتراپیست و در صورت نبود منع خاص انجام شوند.

تمرینات مکنزی برای دردهای ناشی از فتق دیسک

1. در حالت خوابیده روی شکم (Prone Lying): چند دقیقه در این وضعیت بمانید.

2. اکستنشن با ساعد (Prone on Elbows): با تکیه بر ساعد، قفسه‌ی سینه را از زمین جدا کنید.

3. Press-up: با فشار کف دست، نیم‌تنه را بالا ببرید، بدون جدا شدن لگن از زمین.

4. ایستاده و خم به عقب (Standing Extension): دست‌ها را پشت کمر گذاشته و به آرامی به عقب خم شوید.

تمرینات ویلیامز برای دردهای ناشی از تنگی کانال

1. Knee to Chest (یک یا دو زانو): زانو را به سمت سینه بکشید و ۱۰ ثانیه نگه دارید.

2. Pelvic Tilt: عضلات شکم را منقبض کرده و گودی کمر را به زمین فشار دهید.

3. Partial Crunch: نیم‌تنه را تا حد کم بالا بیاورید.

4. Hamstring Stretch: پا را دراز کرده و عضلات پشت ران را بکشید.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

روش‌های مکنزی و ویلیامز دو رویکرد علمی و مؤثر برای مدیریت دردهای کمری هستند که بر اساس نوع آسیب مکانیکی ستون فقرات انتخاب می‌شوند.

• اگر درد ناشی از فتق یا برجستگی دیسک باشد، معمولاً حرکات اکستنشن (روش مکنزی) مؤثرتر است.

• اما اگر بیمار دچار تنگی کانال نخاعی یا آرتروز مهره‌ای باشد، حرکات فلکشن (روش ویلیامز) نتایج بهتری دارد.

تأکید هر دو روش بر فعال بودن بیمار، آموزش صحیح وضعیت بدن و پیشگیری از عود است.
در نهایت، تصمیم‌گیری درباره‌ی مناسب‌ترین روش باید با ارزیابی دقیق فیزیوتراپیست انجام شود، زیرا هر بیمار الگوی خاصی از درد و اختلال دارد.