مقدمه

انکیلوزان اسپوندیلیت (AS) یک بیماری التهابی مزمن و پیشرونده از گروه اسپوندیلوآرتریت‌ها است که عمدتاً ستون فقرات و مفاصل ساکروایلیاک (محل اتصال ستون فقرات به لگن) را درگیر می‌کند. این بیماری معمولاً در سنین جوانی آغاز می‌شود و در صورت عدم تشخیص و مدیریت مناسب می‌تواند به درد مزمن، کاهش دامنه حرکتی، محدودیت عملکردی و در موارد پیشرفته به جوش‌خوردگی مهره‌ها (آنکیلوز) منجر شود.
اهمیت پرداختن به AS از آن‌جا ناشی می‌شود که تشخیص زودهنگام و درمان چندوجهی (دارویی، پزشکی، فیزیوتراپی و اصلاح سبک زندگی) می‌تواند سیر بیماری را کنترل کرده، کیفیت زندگی بیماران را به‌طور معناداری بهبود دهد و از عوارض ساختاری طولانی‌مدت پیشگیری کند. این مقاله با هدف آموزش بیماران و خانواده‌ها، به زبان رسمی اما قابل‌فهم، به بررسی علت‌ها، عوامل خطر، علائم، پیشگیری و روش‌های درمانی AS می‌پردازد و از منابع علمی معتبر الهام گرفته است؛ از جمله گزارش‌ها و راهنماهای سازمان‌هایی مانند World Health Organization و پایگاه‌های پژوهشی مانند PubMed.

علت‌ها و مکانیسم‌های فیزیولوژیکی مرتبط

۱) ماهیت خودایمنی و التهابی

AS یک بیماری خودایمنی/خودالتهابی است؛ به این معنا که سیستم ایمنی بدن به‌اشتباه علیه بافت‌های خودی، به‌ویژه مفاصل محوری، واکنش التهابی ایجاد می‌کند. این التهاب عمدتاً در محل اتصال رباط‌ها و تاندون‌ها به استخوان (انتزها) رخ می‌دهد که اصطلاحاً «انتزیت» نام دارد. التهاب پایدار انتزها موجب درد، خشکی و در نهایت تغییرات ساختاری استخوانی می‌شود.

۲) نقش ژنتیک (HLA-B27)

قوی‌ترین ارتباط ژنتیکی AS با آنتی‌ژن HLA-B27 گزارش شده است. وجود این ژن خطر ابتلا را افزایش می‌دهد، اما به‌تنهایی برای بروز بیماری کافی نیست. بسیاری از افراد حامل HLA-B27 هرگز دچار AS نمی‌شوند، که نشان‌دهنده نقش عوامل محیطی و ایمنی مکمل است.

۳) سیتوکین‌ها و مسیرهای التهابی

در AS، افزایش فعالیت سیتوکین‌های التهابی مانند TNF-α و IL-17 مشاهده می‌شود. این مولکول‌ها التهاب مزمن را تقویت کرده و به تخریب بافتی و سپس استخوان‌سازی نابجا (تشکیل پل‌های استخوانی بین مهره‌ها) منجر می‌شوند. هدف بسیاری از درمان‌های نوین، مهار این مسیرهاست.

۴) تغییرات ساختاری و آنکیلوز

التهاب طولانی‌مدت می‌تواند باعث فرسایش استخوان و سپس استخوان‌سازی جبرانی شود. این فرایند به تدریج موجب جوش‌خوردگی مهره‌ها، کاهش انعطاف‌پذیری ستون فقرات و تغییر وضعیت بدن (مانند افزایش قوز پشتی) می‌گردد.

ریسک‌فاکتورها و عوامل پیش‌زمینه‌ای

1. سن و جنس: شروع بیماری معمولاً در اواخر نوجوانی یا اوایل بزرگسالی است و در مردان شایع‌تر گزارش می‌شود.

2. سابقه خانوادگی: وجود AS یا اسپوندیلوآرتریت‌ها در بستگان درجه یک، خطر ابتلا را افزایش می‌دهد.

3. ژنتیک (HLA-B27): همان‌طور که ذکر شد، مهم‌ترین عامل ژنتیکی شناخته‌شده است.

4. عوامل محیطی: عفونت‌های خاص گوارشی یا ادراری ممکن است به‌عنوان محرک اولیه در افراد مستعد عمل کنند.

5. سبک زندگی: سیگار کشیدن با شدت بیشتر بیماری و پاسخ ضعیف‌تر به درمان مرتبط دانسته شده است.

6. همراهی با بیماری‌های التهابی دیگر: مانند بیماری‌های التهابی روده یا پسوریازیس.

علائم شایع

۱) درد و خشکی ستون فقرات

• درد عمقی و مبهم در ناحیه کمری و باسن

• تشدید درد در شب و صبح زود

• بهبود نسبی با فعالیت و بدتر شدن با استراحت طولانی

۲) محدودیت حرکتی

• کاهش دامنه حرکتی ستون فقرات

• دشواری در خم‌شدن یا چرخش تنه

• احساس سفتی صبحگاهی که بیش از ۳۰ دقیقه طول می‌کشد

۳) درگیری مفاصل محیطی

در برخی بیماران، مفاصل شانه، لگن، زانو یا مچ پا نیز درگیر می‌شوند.

۴) علائم خارج‌مفصلی

• چشم: یووئیت قدامی (قرمزی، درد و تاری دید)

• قلب و عروق: در موارد نادر، درگیری دریچه آئورت

• ریه: کاهش ظرفیت قفسه سینه در مراحل پیشرفته

روش‌های پیشگیری

آیا پیشگیری کامل ممکن است؟

به‌دلیل ماهیت ژنتیکی و خودایمنی AS، پیشگیری قطعی از بروز آن ممکن نیست؛ اما می‌توان با اقدامات زیر، شدت علائم و سرعت پیشرفت را کاهش داد:

1. تشخیص زودهنگام: توجه به درد التهابی کمر در جوانان و مراجعه به پزشک.

2. ترک سیگار: سیگار با بدتر شدن التهاب و کاهش اثربخشی درمان‌ها مرتبط است.

3. فعالیت بدنی منظم: حفظ تحرک ستون فقرات و قدرت عضلات.

4. آموزش بیمار: آگاهی از ماهیت بیماری و نقش فعال بیمار در درمان.

5. پیگیری منظم پزشکی: برای تنظیم درمان و پیشگیری از عوارض.

روش‌های درمانی

درمان AS چندوجهی است و معمولاً ترکیبی از درمان‌های دارویی، پزشکی، فیزیوتراپی و در موارد خاص جراحی را شامل می‌شود. هدف درمان، کنترل درد و التهاب، حفظ عملکرد، جلوگیری از تغییرات ساختاری و بهبود کیفیت زندگی است.

درمان‌های دارویی

1. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): خط اول درمان برای کاهش درد و خشکی.

2. داروهای بیولوژیک: مهارکننده‌های TNF یا IL-17 برای بیماران با فعالیت بیماری بالا.

3. داروهای تعدیل‌کننده سیستم ایمنی: در برخی موارد خاص و تحت نظر پزشک.

مصرف داروها باید کاملاً طبق نظر پزشک انجام شود و پایش عوارض احتمالی ضروری است.

درمان‌های پزشکی غیر دارویی

• آموزش وضعیت صحیح بدن (Posture Education)

• مدیریت درد با روش‌های علمی مانند گرما/سرما در صورت توصیه متخصص

• پایش عوارض خارج‌مفصلی

فیزیوتراپی و توانبخشی

فیزیوتراپی یکی از ارکان اصلی درمان AS است و نقش کلیدی در حفظ تحرک و پیشگیری از دفورمیتی دارد.

اهداف فیزیوتراپی:

• کاهش درد و خشکی

• حفظ یا افزایش دامنه حرکتی ستون فقرات

• تقویت عضلات تنه و اندام‌ها

• بهبود الگوی تنفس و ظرفیت قفسه سینه

تمرینات خانگی ایمن (به‌صورت کلی):

1. تمرینات کششی ستون فقرات (به‌ویژه حرکات اکستنشن)

2. تمرینات تنفسی عمیق برای افزایش تحرک قفسه سینه

3. تمرینات تقویتی عضلات مرکزی بدن

انجام تمرینات باید به‌صورت منظم و ترجیحاً تحت آموزش فیزیوتراپیست انجام شود تا از حرکات نادرست جلوگیری گردد.

درمان جراحی

جراحی به‌ندرت و تنها در موارد خاص مانند:

• دفورمیتی شدید و ناتوان‌کننده

• تخریب شدید مفصل ران

• عوارض عصبی
  در نظر گرفته می‌شود و تصمیم‌گیری آن نیازمند ارزیابی دقیق تیم تخصصی است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

انکیلوزان اسپوندیلیت یک بیماری مزمن التهابی است که با درگیری تدریجی ستون فقرات و مفاصل محوری می‌تواند زندگی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهد. با وجود نبود درمان قطعی، پیشرفت‌های علمی در شناخت مکانیسم‌های بیماری و توسعه درمان‌های هدفمند، امکان کنترل مؤثر علائم و حفظ عملکرد را فراهم کرده‌اند. نقش بیمار در پایبندی به درمان، فعالیت بدنی منظم، فیزیوتراپی و پیگیری پزشکی منظم، نقشی اساسی و تعیین‌کننده است. آگاهی، تشخیص زودهنگام و رویکرد درمانی چندرشته‌ای، کلید بهبود کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به AS محسوب می‌شود.